Aan Dominee Petri die van 1673 tot 1703 hier in Zaandam was, heeft Ds. Mansen een heel hoofdstuk gewijd. Er moeten afbeeldingen van hem in ons kerkgebouw (geweest) zijn. Er was een plaat (en waar is die gebleven?) waarop links Ds. Petri staat en rechts de nieuwe huidige kerk, die u hiernaast ziet afgebeeld. Deze plaat geeft een sympathieke man weer, met voor die tijd gewoonlijk lange haardos en ongeschoren gezicht zoals dat tegenwoordig ook veel voorkomt.
Ds. Mansen zegt: Veel kunst is aan 's mans beeltenis besteed, met meer roem wordt er van hem gesproken, maar zijn talrijke gaven overtreffen dit alles. Petri is geboren in 1644 in Giessen Duitsland. Van zijn jeugd en waar hij gestudeerd heeft weten we niets. Hij was proponent (= beroepbaar theoloog) in Medemblik en is in 1673 naar Zaandam gekomen.
Na de dood van Petri schreef zijn opvolger, Joh. Chr. Colerus ter gedachtenis: Dat betekent wel wat, dat Colerus dit schreef, want hij was beslist niet op zijn 'bekkie' gevallen, Maar daarover later.
Ds. Petri was een man van rechtaan en rechtuit. Hij was geen allemans vriend, maar probeerde met iedereen een goede verstanding te hebben.
Maar werd hem of zijn gemeente, naar hij meende, onrecht aangedaan, dan kon hij toornen en gaf zijn verontwaardiging hem geen zachte en zoetvloeiende woorden in de pen. Daar kon het Amsterdamsche consistorie, met name een van haar predikanten, Ds. P. Wesseling, over meespreken.
Petri eiste recht en vrijheid, elke gemeente moest vrij zijn in het beroepen van een predikant en niet onder het juk en gezag van het Amsterdamsche consistorie zuchten.
Dat consistorie heeft overigens gemerkt wie Petri was, maar in 1693 schudde het hele Lutherse kerkelijk apparaat in Nederland want, hoewel Petri een gezaghebbend man was, kon hij niet verhinderen dat Zaandam uit de fraterniteit werd gegooid.
Dit werd 'een heel lang verhaal', maar Petri zag en overwon.
Die strijd heeft tot 1696 geduurd met als resultaat dat er een Unie kwam tussen de kerken van Den Haag, Rotterdam, Utrecht, Hoorn Alkmaar, Gouda, Kampen, Enkhuizen, Zaandam, Monnikendam Purmerend, Medemblik en Bodegraven.
In de vergaderingen waar hij optrad als voorzitter en secretaris, werden zijn bedachtzame en weloverwogen degelijke adviezen zeer gewaardeerd.
Ds. Petri werkte hard in zijn Gemeente en zag deze tot volle bloei komen. Hij maakte vele gezangen, liederen en cantates en er zijn vele bundels van hem uitgegeven. Ook maakte hij voor de landelijke kerk uit het Duits vertaalde liedbundels.
Bijzonder waren ook zijn vele boekwerken, waarvan er nog enkele in het archief van de Gemeente Zaanstad aanwezig zijn. Zijn taalgebruik en dichtkunst waren bloemrijk en poëtisch, maar ook voor profaan gebruik.
Beroemd was zijn beschrijving over een sneeuwstorm in 1692.
Ook een ander onderwerp over een vreselijke aardbeving is door hem uitvoerig beschreven en is uitgegeven bij Hendrik en Dirk Bruyn op de Nieuwe-zyds Agterburgwal in Amsterdam.
Een volgende keer vertel ik u nog iets meer over ds. Petri.
Over de 30 jaar, waarin hij in Zaandam:
3564 preken heeft gehouden, 12682 communicanten heeft gehad, 618 mensen heeft gedoopt en 123 paren heeft getrouwd.
Daarnaast heeft hij voor een nieuw kerkgebouw gezorgd en ook nog met Czaar Peter gesproken. Voorwaar: een reusachtig man. Beloofde ik u vorige keer nog eens bij ds. Petri stil te staan, dan is daar nu het probleem:
waar te beginnen? Deze man heeft zoveel gedaan en niet alleen in zijn eigen "stiel". Ds. Petri had een bijzondere, ja zelfs een vreemde methode. Hij maakte allerlei aantekeningen, ook uit de profane wereld, in het Doopboek, zodat dit meer een dagboek leek. Je kunt uit dat doopboek opmaken wat hij dacht en voelde bij de vele lotgevallen en omstandigheden. Hij deed dat op zijn eigen vrome manier. Ds. Petri was een wijze, zeer belezen man, wiens wetenschappelijk en letterkundige ontwikkeling alom werden geprezen. We lezen ook in het Doopboek dat ds. Petri met het stadsbestuur op goede en vriendschappelijke voet stond en zelfs dichtstukken maakte voor en over de Baljuw van de Landen van Bloys, de Schout en Schepenen van Westzaan en de Regerende Burgemeester van West-Zaandam. Hij dankte hen voor bewezen grote vriendschap en toegenegenheid nu hij "19 jaar Geweesen Onderdaan en Burger hier is geweest" en verzocht "zijn gering werkje te zien als teken van sijne schuldige dankbaarheid en sijn eerbiedenis gunstelijk op te nemen en sijnen geringen persoon, desgelijks sijne kleine gemeente alhier, voortaan te begunstigen, in hunne Protectie te nemen en vaderlijk te beschermen. "
Ook de verstandhouding met andere kerkgenootschappen onderhield hij goed. Toen onze nieuwe kerkgebouw werd op de oude plaats, mochten wij kerken in de Doopsgezinde Mennisten Vermaning in de Westzijde. En toch was ds. Petri niet zoetsappig en zeker geen allemansvriend. Hij deed niets voor de lieve vredeswil en liet zeker niet alles over zijn kant gaan. Verre van dat.
De predikanten en het Amsterdams Consistorie "het Amsterdamse Pausdom" konden daarvan meespreken. Wanneer dit Consistorie te veel macht eiste kwam ds. Peri in het geweer. Omdat hij een rechtvaardig man was en slecht tegen dictatuur kon heeft hij met hen menig zaak uitgevochten, waarvoor rond 1700 de andere zusterkerken in de regio hem zeer dankbaar waren.
Wanneer er binnen de Lutherse Kerk heftige discussies waren had ds. Petri daar een groot aandeel in. Binnen 'Christelijke Broederlijke Unie'nam Petri een belangrijke plaats in, maar zijn eigen Gemeente leed daad niet onder.
Ondertussen maakte hij ook nog even een Gezangboek en een bundel met Kerst-, Nieuwsjaars-, Paas-, Hemelsvaarts- en Pinksterliederen, ja zelfs
Cantates. Hij was een groot vertaler van Duitse Gedichten en vele stichtelijke werken waren van zijn hand. Maar Petri publiceerde meer dan alleen over geloofszaken zoals bijvoorbeeld over het Zaandammer Sneeuwwonder. Dit wonder "van 18,19 en 20 februari, zijnde maandag, dinsdag en woensdag in het schrikkeljaar 1692", zou de mensen van toen nog lang heugen. De sneeuw lag op sommige plaatsen wel 35 voet
(9.25 m) hoog en de Zaanstreek zag eruit als het Alpengebergte. De één zag dit als een Godswonder, anderen zagen hierin een straf voor de zonden.
Van zijn hand was ook het gedicht, 'Onderaardse Stormklok', dat een aardbeving in de Zaanstreek beschreef. Ook deze natuurramp werd toegeschreven aan de 'Toorn van God'. Waarom toch, zo vraagt Petri zich af in een lijvig boekwerk, hebben de Zaankanters dan zo gezondigd? Ondertussen heeft Petri ook nog een gesprek met Czaar Peter, zoals opgetekend in het Doopboek op de dag van 18 augustus 1697.
Hoe de man ook nog tijd heeft gevonden om zo'n prachtige kerk te kunnen organiseren en laten bouwen, is een raadsel. Nu, dit zal ik dan in een latere versie van dit blad uit de doeken doen.
Tot slot: Ds. Petri werd op 23 september 1644 geboren in Giessen (Hessen). Al jong verloor hij zijn vader die officier was in het leger, waarna hij werd opgevoed door de Lutherse dominee Conradus Kisselius, bij wie zijn moeder hem in de kost deed. Hij studeerde in Landau, Darmstad, Straatsburg en ook de Hogeschool in Utrecht werd bezocht.
Hij is tweemaal getrouwd geweest en had bij zijn eerste vrouw vijf kinderen, waarvan vier vroegtijdig stierven. Een goede opa was hij ook, in het gemeentearchief ligt een Almanak (een soort Succesagenda) vol met kinderkrabbels.
 "Mijn kleinkinderen hebben van mijn boeken af te blijven. " Op 58 jarigen leeftijd is hij onverwacht gestorven op 31 juni 1703. Hij had hierover een voorgevoel want hij schrijft in zijn Zwanenzang: Een bijzonder mens, geëerd door vriend en vijand tot op de dag van vandaag. Petri ging en Colerus kwam.
De Lutherse Gemeente Zaandam raakte na het overlijden van ds. Petri in de zomer van 1703 in het ongerede. Dertig jaar lang had Petri met bekwame hand de kerkelijke gemeente voortvarend geleid en daarna raakte die gemeente even stuurloos.
Zoals eerder vermeld, waren er twee kerkenraden, de grote en de kleine.
De Grote Kerkenraad bestond uit de laatst gekozenen terwijl de Kleine
Kerkenraad was samengesteld uit afgetreden kerkenraadsleden. Ds. Mansen schrijft over deze periode:
'Na Petri kwam er een tijd van twist en beroering, voortvloeiend uit de beroeping van een nieuwe predikant en uit de wijze waarop de Kerkenraad in deze had gehandeld. '
De zaak op zich was niet van zoveel gewicht, maar kwam grotendeels voort uit communicatiefouten en -storingen. Men had nu eenmaal geen telefoon of email om snel met elkaar te kunnen communiceren en daar ging het mis.
De een geeft zijn mening aan een ander die hij toevallig tegenkomt en de laatste die de mededeling krijgt hoort het omgekeerd- evenredige.
Op de 13^e april 1704 werd uit een nominatie van 2 predikanten, t.w. ds. Phenix uit Alkmaar en ds. Colerus uit Monnickendam, ds. Phenix gekozen met een stemverhouding van 40 tegen 7. Ds. Phenix werd dus gevraagd maar bedankte voor de eer, waarop de Grote Kerkenraad ds. Colerus beriep, omdat zij vonden dat deze vacante plaats hem toekwam.
Zonder de Kleine Kerkenraad daarin te kennen had iemand opdracht gekregen Ds. Colerus alvast maar mee te delen dat hij gekozen was en dat was nou net tegen het zere been van de Kleine Kerkenraad met alle gevolgen van dien.
Het waren heel grote gevolgen waarover eerst de Classis en daarna de Christelijk-Broederlijke Unie werden geraadpleegd en om advies gevraagd. Tijdens deze interne strijd preekte Ds. Colerus rustig verder, of eigenlijk niet zo rustig, want zijn preken waren hartstochtelijk,
maar niet zonder venijn. Woorden als:
Pasquillante, Nagtuilen, Borrekikkers in de maneschijn, riep hij, richting hen die zijn ondergang hadden bezworen,
vanaf de nieuwe kansel de kerk in.
De Eerwaarde Zeer Geleerde Heer Colérus had maar beter, in de uren van zijn drift en razen, bij het schrijven en spreken kunnen denken aan de vermaning die Petri hem -in rijmvorm- bij de aanvaarding van het ambt meegaf
'dat het hem bij al zijn werk moest gaan om zielen te gewinnen' aldus:
"Wiens omgang was nog straf, nog bits, nog vinnig, maar altijd heusch, en vriendlijk, en aanminnig, en yder aangenaam; wiens hert was vry van grootsheid en van trotse hoovaardy"
Bij de inwijding van de nieuwe preekstoel bestond de preek van ds. Colerus over 'Esraas Predikstoel' uit 35 gedrukte bladzijden en dat moet toch wel zo'n 2,5 a 3 uur geduurd hebben.
Maar ook werd van hem gezegd:
'Heeft Colerus in den beginne van zijn verblijf te Zaandam met vele moeilijkheden te worstelen gehad, en mag zijn komst in de gemeente niet bepaald "een blyde inkomste" heten, echter zodra de gemoederen tot rust zijn gekomen en de vrede is hersteld, schijnt zijn verdere arbeid niet te wenschen overgelaten te hebben.
Zoo toch meenen we te mogen opmaken uit het op 8 januari 1719 door het groote Consistorie genomen besluit om hem een behoorlijke attestatie te verleenen van sijn Leer, Leeven en Wandel bij 't in aanmerking komen voor 't beroep te Amsterdam'.
Hoe dan ook: na heel veel discussies en getouwtrek kreeg de Grote Kerkenraad gelijk en werd de rust na 3 jaar op 13 september 1707 hersteld. Er waren heel wat dissidenten, toen dolerenden genaamd, waaronder zelfs dr. Kisselius en vele andere bekende namen.
Van Johan Christoforus Colérus (echte naam: Kôhler=houtskoolbrander) is niet bekend waar en wanneer hij geboren is, dus weten we ook niet hoe oud hij is geworden. Wel is bekend dat hij is overleden op 2 mei 1720, waarschijnlijk hier in Zaandam, want op 8 Juli 1720 verschijnt zijn opvolger ds. Christian Tisteyn ten tonele.
De preken en de verdere werkstukken van ds. Colerus waren niet gering. Veel werd in druk uitgegeven, ook maakte hij een nieuw gezangenboek met uit het Duits vertaalde liederen als aanvulling op de bundel van ds. Petri. Ook kun je je afvragen of zijn bloemrijke taal, die wij vandaag aan de dag "bloemig" zouden noemen, door de gemeente goed begrepen werd of dat het al ter meerdere glorie van zijn eigen persoon is geweest.
Wat het Groot Consistorie aan deze man heeft overgehouden is een nieuw reglement voor het beroepen van predikanten van 5 volle pagina's.
De Kerkenraad wist voortaan heel wel dat bij een benoeming altijd de Gemeente betrokken diende te zijn.
Jammer dat hiervan niets meer terug te vinden is, behalve dan de preek over de nieuwe preekstoel. Eigenlijk zouden we een volledige bibliotheek moeten hebben van al die preken, die in onze mooie kerk zijn gehouden.
Ze waren van grote waarde en dat zijn ze overigens heden ten dage nog.
  Op deze plaats vindt u in Opgang meestal een deel à van de geschiedenis van onze kerkelijke gemeente. Historische gebeurtenissen, waargebeurde verhalen verzameld en boeiend beschreven door Hans Valk.
Dit keer wordt deze plek ingeruimd voor verzonnen verhalen, belevenissen van kunstschatten in onze kerk, die bedacht zijn door diverse gemeenteleden.
Onder het thema: 'Verhalen van onze kerkschatten' beleefden wij op zondag 12 september 2010 de feestelijke Startviering. Om dit thema zoveel mogelijk samen voor te bereiden had ds. Karen Hagg ons in de (voorjaars) gemeentebijeenkomst gevraagd om namens een kerkvoorwerp een verhaal te vertellen en haar toe te sturen. Zo werden diverse kunstschatten onder de aanwezigen verdeeld met de belofte de verhalen tijdens de zomervakantie in te sturen.
Van de oogst, een schat aan verhalen, maken wij u hier graag deelgenoot.
  In deze rubriek treft u, meestal van de hand van Hans Valk, een stukje aan, dat gewijd is aan de historie van ons kerkgebouw. 'Op de laatste Gemeentebijeenkomst (april 2010 red.) hoorde ik, als kerkstoel, een geweldig idee. Een groep gemeenteleden zou een verhaal schrijven over de attributen in de kerkzaal. Dat kon van alles zijn o.a.: de kandelaars, het doophek, het avondmaalszilver enz.
Dus eigenlijk de belangrijkste inventaris van de Maartenkerk.
lk had er echt niet op gerekend maar laat nou uitgerekend de preses van de kerk een verhaal over mij moeten/mogen schrijven.
Over mij, een doffe houten kerkstoel met een rieten zitting.
Wat moet je zo al over mij schrijven? Laten wij bij het begin beginnen.
lk sta nu bijna 50 jaar met mijn vier poten in het zand, ja in het zand, want dat ligt hier namelijk op de vloer en al heel erg lang.
lk heb gehoord al meer dan 310 jaar. Maar in die bijna halve eeuw dat ik hier sta heb ik ook al heel wat mee gemaakt.
Heel veel mensen, zowel jong als oud hebben gebruik van mij gemaakt. En samen hebben wij genoten van heel veel mooie woorden en vooral van prachtige muziek. Deze kerk heeft zo'n mooi orgel dat ik elke keer weer "kippenvel" krijg op mijn poten. U begrijpt vast wel dat deze kerk ook al heel wat dominees heeft gehad, maar de eerste die ik meemaakte was een man en die heette Hallewas.
Maar vanaf 1991 zijn het alleen maar vrouwen en die wij nu hebben heet Karen Hagg. Alleen, zij houdt niet zo van lange diensten, haar preek, overweging heet het nu, duurt niet zo lang en dat vind ik wel zo prettig. Want ook voor mij beginnen de jaren te tellen, hoe korter ze op mij zitten, hoe liever ik het heb. Nee, in deze kerk heb je zelfs op je oude dag geen rustig bestaan. Heel vaak word je op elkaar gestapeld en aan de kant gezet. Maar gelukkig is soms de zondag voor ons als kerkstoel een echte rustdag en dan bedoelen wij wanneer er geen dienst is.
O ja, verleden jaar kregen wij de schrik van ons leven. Ineens moesten wij aan elkaar gekoppeld worden, dat is bij brandveiliger zei men.
Nou, wij kerkstoelen vonden dat helemaal niets: schroeven in onze poten, bah! Maar gelukkig was dat niet nodig, want: niet méér dan vier stoelen naast elkaar en dan hoef je niet te koppelen.
De scriba (secretaris) van deze kerk heeft toen een nieuwe opstelling bedacht. Als we allemaal goed zijn neergezet ziet het er prachtig uit, maar zonder het stoelenplan lukt het nog niet.
Weet u trouwens waar wij ons aan ergeren? Als er zo'n moderne stalen stoel met rode zitting tussen ons in staat, met van die armleuningen. Wij vinden dat geen gezicht, maar ja, die 'zitten' beter zegt men.
En eigenlijk hebben wel gelijk want wij zitten voor geen "meter". 'Petri ging en Colerus kwam' was wat ik de laatste keer -eind 2010- in Opgang schreef. Nu gaan we verder met de predikanten die ons zijn voorgegaan. We lezen op het predikantenbord naast de deur naar het Trefpunt dat de beurt is aan de opvolger van de roemruchte ds. Colerus: ds. Cristiaan Tisteyn. Tisteyn was hier maar kort, van 1720 tot 1722, hij kwam in 1720 van Purmerend en ging in 1722 naar de provinciehoofdstad Haarlem.
Volgens het nieuwe Protocol-Boeck, fol. 17, kreeg ds. Tisteyn de volgende beroepingsbrief toegezonden:
"Also wij, door Gods genadige besturinge, de Eerw. Kerkenraad, neffens onse gesamtemtlijcke gemeente, toegedaen de onveranderde Augsburgse Confessie, tot Sardam, in de vreese des Heeren vergadert geweest, en tot het beroepen eenes nieuwen leeraars sijn getreden, so ist dat ü EW.
Door meerderheyt van Stemmen tot onsen wettigen Leraer Sijt beroepen, welck beroep wij hier meede aen ü Ew. Koomen op te dragen, neffens volgende CONDITIÉN:
Te weeten deese Christl. Gemeente in alle uwe Predicatien voor te dragen de rijne leer des H. Godelyken Woords, gegrond en begreepen in de bijbelse, prophetische en apostolise Schriften, daer beneffens nae onse Simbolise boeken, als de onveranderde Augsburgse Confessie, derselben Apologia, Smalkaldise Artyckelen en Formula Concordia, alsmede na beyde Catechismi Luteri (Corpus doctrinae); dese Christelijke gemeente neerstiglyck te leeren en te vermaanen, voor alle valse Leer getrouwelyck te waerschouwen, de H. Sacramenten nae Christi Insettinge uyt te deelen en te bedienen.
Item dat ü Ew. Sal gehouden syn alle Sondagen tweemael te prediken, 's morgens 't Evangelium en agtermiddags het Epistel, de Cathechismus Lutheri, de Augsburgse Confessie of eenighe andere Stiglycke texten.
De 4 wintermaanden namentlyck November, December, Januari en Februari des Sondagsavents nae gehouden tweede predicatie te Cathechiseren om de jeugt in onse gronden der waerheyt te onderwysen, als ook voornoemde 4 wintermaenden eens per week des avents te prediken, alsook de 3 H. Feestdagen Paesen, Pingster en Kerstyd 4 reysen, en nieuw jaer en Hemelvaertdag tweemael te prediken, ook na ouder gewoonte 4 mael des jaers's Heeren aventmael uyt te deelen, en met een ouderling of diacon de Huysbesoekingen te doen en Vrydags avents voor het uytdeelen des H. aventmaels, de boet-Predicatie te houden; nae order van onse Hooge Wettige Overhyt op de bid- en danckdagen te prediken en te bidden, voorts de Siecken en Swacken neerstig te besoeken, het verdwaalde te regt te brengen en vorders te doen all getgene, 't welck tot het ampt eenes getrouwen Leeraers en Sielsorgers behoort, en Sich voorts te reguleeren na onse Particuliere Kerkelycke Ordinatie.
Item, soo 'geviel, dat ü EW. Hier ofte daer moeste wesen, om des nagts van Huys te blijven, sal sulcks geschieden met kennis van een in dienst synde Ouderling (of absent synde) een diacon, en wanner ü EW. Op eender plaetse versogt werd, om te prediken, of een ander syn dienst hier quam presenteeren, sal sulcks met overleggen van de Ew. Kerkenraed of toegestaan of afgeslagen werden. Waer tegen wij ü EW. Beloven tot onderhoud van ü EW. Persoon en Huyshouding te geven de somma van vyf Hondert Caroli gulden, sjaers, neffens vrije wooning en gebruyck van Kerckenhuys en tuyn, mits wij het huys behoorlijck, en ü Ew. de tuyn onderhouden; ook sal van dese uytgeloofde penningen alle vierendeeljaars an ü EW. Een geregte vierde part betaelt werden" Ziezo, dat was een heel stuk en hopelijk heeft u de tekst begrepen.
Aan het taalgebruik zou je kunnen vermoeden dat de opstellers van de brief van Duitse komaf waren. Dat kan goed, want in die tijd waren hier heel veel Duitsers in de scheepsbouw aan het werk en gingen bij Lutheranen ter kerke en ook hadden ze in de kerkenraad een zetel.
Dominee zijn was toen overigens wel een zware taak en je was gebonden aan allerlei regels en voorschriften. Hoe is dat vandaag de dag met Augsburgse Confessie, Smalkaldische Artikelen en Formula Concordia? Of de beloning voor de predikant redelijk was, daar zullen we een volgende keer naar kijken en ook hoe het verder ging met Ds. Tristeyn in die tijd. In de vorige editie van deze rubriek eindigde ik met het bericht dat ds. Tristeyn werd opgevolgd door kandidaat Jacobus de Wijs. Deze was op 20 december 1722 verkozen en op 13 januari 1723 na een met een goed gevolg afgelegd examen door de predikanten Tristeyn en Jasper Hartog uit Leiden bevestigd. Deze ds. Jacobus de Wijs vertrok echter al na drie jaar naar Enkhuizen en.
Meer is er over hem niet bekend, want in de mij ter beschikking staande boeken komt ds. De Wijs in het geheel niet voor.
Maar hoe dan ook, de kerkenraad moest weer op zoek naar een voorganger. Dat duurde echter niet lang want er waren kandidaten genoeg. Zelfs uit Duitsland stroomden afgestudeerde studenten binnen, want Nederland was, als ruimdenkend land, een gewilde plek.
En dan komt in 1727 een nieuwe ster aan het firmament: Johannes Phaff, de dominee die op dit moment zelfs weer in het nieuws is in de Zaanstreek. Maar eerst aandacht voor zijn geschiedenis bij de kerk aan de Vinkenstraat.
Op 4 februari 1727 dient een tweetal kandidaten, te weten:
Johannes Lodewijk Battiljé en Johannes Phaff. De laatste wordt verkozen, terwijl de eerste later (in 1744) de Zaandamse Gemeente zou gaan dienen. Maar daarover later meer.
Van Johannes Phaff wordt door ds. Mansen in zijn boek gememoreerd, dat ds. Phaff, na geëxamineerd te zijn, op 23 februari 1727 werd ingezegend in zijn dienst ingezegend en dat hij hier bleef tot 1741. Ds. Mansen meldt dat 'Phaff veel belangstellenden trekt in kerk en eeredienst, 't zij van een bijzonder persoon, 't zij van de gemeenteleden in 't algemeen.'
En hij meldt ook dat 'Phaff zijn dienstwerk alhier eindigt op 8 oktober 1741 met een preek over Philppus 1 vers 27 en vertrekt naar Gouda.'
Ds. Phaff schrijft nog in het Communicantenboek (nr. 3) der gemeente en tekent aan "staande mijn dienst van 14 jaaren, heb ik 419 Persoonen    aangenomen en het Avondmaal bedient aan 8873 Leedematen. " En de bede aan toe: "Den goede God vermeerdere deze gemeente al meer en meer, onderhoude ze met Zyne genade in den kracht van Zynen geest, door den band des Vredes en verenigde ons wederom in den zegepraalende Kerk, om Jesus wil. Amen. " De volgende predikant krijgt dan Fl. 100, - meer.
Op internet lezen we 'dat de Lutherse kerk in Suriname werd opgericht door de eerste predikant ds. Johannes Phaff, uit Zaandam, die in 1742 met zijn vrouw en kind in Suriname arriveerde. Deze Zaandamse leraar had tot taak om als eerste predikant van de pas opgerichte Lutherse gemeente in de kolonie aan de slag te gaan. Hij beperkte zich niet tot preken en dopen, maar werd ook eigenaar van vijf plantages: Domburg, La Ressource, Liège, Houttuin en Sorgvliet'.

Dit is echter niet juist: nadat zijn 1^e vrouw Debora Spelde in 1743 was gestorven, hertrouwde ds. Phaff in 1745 met Jeanne Houtkopers, die de 3 plantages in het huwelijk inbracht.
Volgens de publicatie op internet had Phaff niet veel plezier van zijn kerkelijke werkzaamheden, want hij werd het middelpunt van talloze religieuze twisten, ondermeer over het dopen van 'mulatten kinderen', baby's met zowel een slaaf als slavenhouder als ouders. Verzoeningspogingen mochten niet baten. Al na drie jaar werd Phaff ontslagen en kon hij zich volledig wijden aan het leiden van de vele slaven op zijn grondbezit.
Ook dit is niet juist, want de plantages behoorde zijn 2e vrouw
Het 2^e huwelijk Van ds. Phaff mocht ook niet lang duren en zo trouwde hij in 1749 voor de 3^e maal en wel met Maria Emilia de la Rivière, die ook 2 plantages inbracht, zoals de bekende plantage Sorgvliet.
En omdat een dominee als plantagehoudèr nogal bijzonder was, gaf de slavenbevolking 'Sorgvliet' de bijnaam 'Domini'.
Alleen al op Sorgvliet liepen gemiddeld zo'n honderd slaven rond.
Phaff pendelde een paar keer heen en weer tussen Suriname en Nederland.
In 1762 werd in de kerk van Paramaribo zijn overlijden bekendgemaakt. Hij werd in Nederland begraven en zijn bezittingen -inclusief zijn slavengingen over in andere handen.
Dan wordt het stil in de kerkelijke boeken over ds. Phaff, maar niet in het Noord-Hollands Dagblad van 15 januari 2013 over het onderwerp slavernij. Maar daarover graag meer in de volgende editie van deze rubriek.
  Na de ophef in de vorige rubriek over ds. Pfaff en de slavernij komen we nu in wat rustiger tijden. Hoe het ds. Phaff is vergaan toen hij in Nederland terugkwam, is nergens bekend. Na het verlies van drie vrouwen in Suriname en het te boek staan als slavenhouder, wordt het stil rond deze dominee.
Is hij berooid hiernaar toegekomen of schatrijk?
We weten het niet en ook onze Surinaamse broeders en zusters hebben dit niet kunnen achterhalen.
In de vergadering waar afscheid werd genomen van Ds. Phaff stonden direct 2 Proponenten (kandidaten) klaar: Everardus Schutterup en Paulus Wesling. De laatste werd op 26 november 1741 beroepen maar vertrok al na 2¹/2 jaar naar Rotterdam. Had Rotterdam meer te bieden? We weten het niet. Hij sprak bij het afscheid van Zaandam in zijn dankwoord, dat hij hoopte, dat deze gemeente mocht toenemen "in aanzienlijke (sic) leden, in kennis en ware godsvrucht alzins uitblinkende. " Was dat een stoot onder de gordel?
En dan komt Johannes Lodewijk Battiljé van Amersfoort ten tonele en wordt op 16 augustus 1744 bevestigd in zijn ambt. In het begin van zijn diensttijd werd een al 8 jaar lopende erfeniskwestie tussen de kerkgemeentes van Amsterdam aan de ene kant en Haarlem, Purmerend, Weesp en Zaandam aan de andere kant rond een legaat van Hendrik Herman Busschenschut aan Zaandam, waarbij eerst voorwaarden moesten worden opgesteld, opgelost. Na veel loven en bieden werd op 21 maart 1745 tussen de partijen een overeenkomst gesloten, waarna 11 juni 1746 de uitkering plaatshad, waarbij de kerkenraad de tot ontvangst benoemde afgevaardigden overleverde een 'legaat van Duysent gulden op Letter G, ten Comtoire van Amsterdam en in Contant Gelt, seven Hondert vijf en veertig gulden, seventien Ct, 8 penn.' Wat de bijdrage van ds. Battiljé hieraan is geweest wordt niet beschreven.
Wel schrijft ds. Manssen over hem: ongeveer negen jaren is ds. Battiljé in actieve dienst geweest. Hij heeft nog even een boek uit het Duits vertaald van den Koppenhaagsschen leraar dr. Johannes Lassenius, met de titel "Bijbelsche Wierook of Godvruchtige overdenkingen uit de Hl. Schrift mitsgaders ene Stichtelijke Voorbereiding tot het Heilig Avondmaal. " Dit boek vond hier en elders veel opgang, maar de dominee zelf heeft, volgens ds. Mansen, in de geschiedenis van de Zaandamse Gemeente geen aangename herinnering achtergelaten. En waarom?
Nadat het groot Consistorie (je had vroeger 2 kerkenraden, de grote en de kleine, het werkte net als nu de eerste en de tweede kamer in de regering), "in aamerkinge genoomen hebbende de swakke toestand van den predikant" besloten had "den leeraar emeritus te maaken", werd hem op 1 november emeritaat verleend op, met wederzijds goedvinden, gestelde voorwaarden:
1 . "Dat sijn Eerwaarde zal gehouden zijn, zig te reguleren na onse groote Kerkelijke ordonnantiën. "
lk ga nu maar even verder in gewoon Nederlands, anders kunt u hier helemaal geen touw aan vastknopen;

2. hij mag in de pastorie blijven wonen,
3. hij moet wel voorgaan op de kerkelijke feestdagen,
4. hij mag wel preken als hij er zin heeft of daar
5. voor gevraagd wordt.
6. hij moet wel de zieken bezoeken.
7. Ook moet hij het heilig avondmaal bedienen, trouwen en dopen
8. hij moet alle ministeriële functies (wat dat ook weze moge) verrichten
9. en bij ziekte of afwezigheid van de nieuw beroepen predikant en ook in vacaturetijd moet hij de diensten waarnemen.

Hij krijgt hiervoor evengoed zijn salaris van 600 gulden in het jaar plus een bonus van 325 gulden. Is die ds. Battiljé even goed af?
Echter, de nieuwe predikant krijgt er zelfs nog 100 gulden bovenop,
700 gulden per jaar. Waar deden ze (die kerkenraad) dat van? Het kon gewoon niet op! Tegenwoordig moeten onze dominees veel meer werk verrichten, zoals: kringwerk, cultureel werk, redactiewerk en uiteraard onze onvolprezen "huiskamer bijeenkomsten".
Maar goed, zij brachten in die tijd in 2h jaar wel 44 lidmaten aan en verstrekten in diezelfde tijd aan 1575 mensen het Heilig Avondmaal. Dat is zeker niet mis en vandaag de dag niet meer voor te stellen.
  Weet u nog dat we de vorige keer een loflied konden schrijven over ds. Battiljé, die, ondanks zijn zwakke gezondheid door kerkenraad en gemeente werd geëerd? Er werd in januari 1754 een opvolger gezocht en die werd gevonden in ds. Christiaan Retman, onder de voorwaarde dat ds. Battiljé ook nog 'enige' werkzaamheden zou uitvoeren zoals met de kerkenraad was overeengekomen, en dat was nog een hele waslijst.
De man die nooit aanleiding had gegeven tot klachten of verwijten, zoals bleek uit het door de kerkenraad gegeven testimonium, ofwel getuigschrift, ontpopte zich tot -laten we het netjes zeggen -tot een vreemdeling, zodat de kerkenraad haar afspraken met hem moest ontbinden.
Wat was geschied?
De oude dominee had op 9 december 1755 tijdens, wat toen heette de middaggodsdienstoefening, (een uitdrukking om over na te denken) zich zeer onbetamelijk gedragen:
hij kon van dronkenschap al niet staan, kwam zelfs in de handen klappend de kerk binnen, verloor op weg naar de preekstoel zijn toga, al roepend naar zijn parochiaan Simon Kas (de bouwer van de huidige orgelkast) "Sijmen, Sijmen, luyster, is dat het preediken?"
Ja, hij heeft nog meer "onordentelijkheden in Gods huys die niet betaamen" geuit. Het kwam zelfs zover dat enig kerkvolk de dooptuin binnen moest gaan om de dominee nog netjes van de kansel te halen.
Met het oog op een en ander besloot den Grootte kerkenraad in haar vergadering van 14 december 1755, "den emeritus-predikant by provisie den ministrale functien te verbieden, hem te vragen of hij vrijwillig afstand zou willen doen van zijn ambt en met den kerkenraad een accoord treffen over den Penningen, welke men voornemens was hem eens en vooral ter uytkoop toe te leggen, terwijl, indien hij dit niet wilde, men anders genoodzaakt zou zijn, de zaak in den rechten te vervolgen. "
Tjonge, jonge, wat een taal gebruik!
Ds. Battiljé vroeg eerst nog twee dagen uitstel, maar in de vergadering van 16 december verklaarde hij zich bereid ten volle afstand te doen van zijn ambt en onmiddellijk de pastorie te verlaten, onder de voorwaarde dat men hem tantième zou geven van 325 gulden en nog een behoorlijk getuigschrift.
De kerkenraad maakte het af op Fl 200,-- onder voorwaarde dat hij zijn "ambt geheel en al neederleide en aanstaande Mey uit het Kerkehuys vertrok." De oude ds. Battiljé nam er genoegen mee, en vertrok met een getuigschrift.
Ds. Retman bleef nog twee jaar tot 24 november 1758 en vertrok toen naar Leiden, zonder verdere 'voorvallen'.
De opvolger van Ds. Retman, proponent Frans Capellen Graan, een veel belovende jongeman, werd op 28 januari 1759 ingezegend. Hij moest echter deze aarde 1 jaar later verlaten, maar daarover een volgende keer meer. Tot slot van mijn historische speurtocht naar details en wetenswaardigheden over het Weeshuis en haar bewoners, nog enige strenge huisregels voor de bewoners van het Luthers Weeshuis.
Zo mochten zij zonder "consent" (goedkeuring) het huis niet verlaten.
Ook was het niet toegestaan "elkaar te bezarren, begekken, verwijttingen of uijtscheldingen te doen en te slaan of iets dergelijks".
Er mocht zonder verlof niet worden gespeeld met "den kaarten, dobbelsteenen, of op het dambord enz; En het was uitdrukkelijk verboden iets te verklappen van wat er in het huis voorviel.
Overtredingen konden, naar goeddunken van den kerkenraad, worden gestraft met "het blok aan een been, kastijding of op water en brood gezet worden" Gelukkig hoeft de tegenwoordige kerkenraad bij het handhaven van huisregels voor de huurders van het Weeshuis deze lijfstraffen niet meer toe te passen. Wel was geregeld dat iedereen, oud of jong, zich mocht "beklaagen" en ook "redres" (herziening) van wettige grieven kon verlangen, afhankelijk van de uitkomst van een door den kerkenraad ingesteld onderzoek.
Er werd voor voldoende voeding gezorgd en ook werd wekelijks aan de bewoners enig zak- en zondagsgeld uitgekeerd. Voor de iets ouderen werd hierop 10 % van hun loon (wat niet echt veel geweest zal zijn) uitgekort. De kleding van de wezen (kinderen jonger dan 7 jaar werden niet opgenomen) werd voorgeschreven, maar was niet opvallend of buitengewoon.
Volgens het gemeentearchief betrok in 1913 de openbare bibliotheek het pand.
De oprichting van de "Verenigde Openbare Leeszaal en Bibliotheek" door de Zaanse afdeling van 't Nut wordt gezien als begin van het Zaanse openbare bibliotheekwerk. Deze vestigde zich aan de Vinkenstraat 36 te Zaandam en opende haar deuren in september 1913, terwijl de oude bibliotheek van 't Nut nog tot 1921 zou bestaan. Doelstelling was de openstelling van een zaal waar gelegenheid werd gegeven om "kennis te vermeerderen".
In 1924 werd de afdeling Zaanlandia geopend, met boeken over de Zaanstreek of geschreven door Zaankanters en in 1947 was de start van de afdeling 'Kinderuitleen'.
In de 'Zaanlander' (september '71) staat:
"De bibliotheek aan de Vinkenstraat 36 was 4 september 1971 voor het laatst open.
Vanaf 6 september gaat de bieb verhuizen.
naar de Vermiljoenweg op de 1 ^e etage boven de supermarkt van Albert Heijn. " Nog vele huurders maakten daarna gebruik van ons Weeshuis. Heeft het pand de eerste 50 jaar veel geld gekost, na 1913 heeft het ook wat opgebracht. Rest ons de vraag: hoe zal dit de volgende 100 jaar vergaan?